Allomaning to‘liq ismi - Sa’duddin Mas’ud ibn Umar ibn Muhammad ibn Abu Bakr ibn Muhammad ibn Abu Sa’id G‘oziy Taftazoniy bo‘lib, Taftazoniy nisbasi bilan mashhurdir.
Alloma mantiq ilmining yirik vakillaridan biri hisoblanib, 722/1322 yil (hozirgi Turkmanistonning) Naso viloyatiga qarashli Taftazon qishlog‘ida, ilmda ildiz otgan oilada tavallud topgan. Otasi olim va qozi bo‘lgan, shuningdek, bobolari ham ulamolardan bo‘lishgan. Avvalgi ta’limini Nasoda arab tilini o‘rganishdan boshlagan, Qur’onni yod olgan va diniy ishlarni o‘rgangan.
Keyingi ta’limni Hirot, Sheroz kabi shaharlarda olgan. Samarqandga ko‘chib o‘tgandan keyin, davrining yirik olimlaridan biri shofi’iy faqihi va ash’ariy mutakallimi bo‘lgan Azduddin Abdurrahmon ibn Ahmad ibn Abdulg‘affor Iyjiy (vaf. 756/1355 y.)dan kalom, mantiq, usul va bayon ilmlaridan ta’lim olgan.
Shuningdek, ustozlaridan biri, Qutbuddin Muhammad ibn Muhammad Nizomuddin Roziy (Qutbiddin Tahtoniy nomi bilan taniqli (vaf. 1365 y.), ko‘p kitoblar u kishiga ishora qilardi, go‘yoki u kishi kitob rastalari va qog‘oz do‘konlaridek bo‘lgan. U kishidan darslarni Damashqda olgan. Yana Ziyouddin Abdulloh ibn Sa’dulloh ibn Muhammad Usmon Qazviniy (vaf. 1378 y.), Nasimuddin Abu Abdulloh, Ahmad ibn Abdulvahhob Qusiy va Bahouddin Samarqandiy Hanafiylarga shogird tushgan va ilmda yetuk olim darajasiga erishgan.
Alloma islom olamida ko‘plab mashhur shogirdlarni tarbiyalab, voyaga yetkazgan. Jumladan, Hisomiddin ibn Hasan ibn Ali ibn Hasan Abivardiy Xatibiy (1360-1413), Haydar ibn Ahmad ibn Ibrohim Rumiy Hanafiy (Shohu toj nomi bilan tanilgan) (1379-1450), Muhammad ibn Ahmad Xazariy Koshiy (vaf. 1522 y.), Alouddin Ali ibn Muso ibn Ibrohim Rumiy Hanafiy (1355-1438), buyuk qozi Muhammad ibn Atoulloh ibn Muhammad Roziy (1366-1426), Shamsuddin Muhammad ibn Fazlulloh ibn Mujduddin Karimiy (1372-1457), Alouddin Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad Buxoriy Hanafiy (1369-1438), Mullo Jaloliddin Yusuf ibn Ruknuddin Avbahiy Xurosoniy Samarqandiy, Lutfulloh Kamol Samarqandiy, Hasan ibn Ali ibn Muhammad ham uning shogirdlari sirasiga kiradi.
Taftazoniy 742/1342 yilda Jurjoniyaga ko‘chib borib, u yerda yanada mashhur bo‘lgan. Kitob yozishga astoydil kirishgan va bir qancha asarlarni ta’lif qilgan. Asarlarini ulamolar ijobiy baholashgan va ilm o‘rganishda uning kitoblaridan foydalanishga ijozat berishgan. 748/1347 yilda Hirotga ko‘chib o‘tgan. Chunki, u yerda ulamo va fazl ahllari ko‘pchilikni tashkil qilar edi. Taftazoniy ilmiy xalqalardagi majlislarda ishtirok etib, turli xil fikrlarni o‘rtaga tashlab majlislarini qizitgan.
U yerda o‘zning “Sharhu-l-mutavval ala talxisi-l-miftoh” (“Kalitlar mohiyatiga mufassal sharh”) asarini yozib, Hirot podshohiga hadya qilgan. Hirotda to‘rt yil istiqomat qilib, keyin Hom shahriga boradi. U yerdan Buxoroning G‘ijduvon, keyin Kuliston, so‘ng esa 759/1358 yilda yana Hirotga qaytgan. U yerda to‘liq o‘n yil turib, asarlar ta’lif qilgan.
Amir Temur 791/1389 yilda uning Samarqandda xizmat qilishini so‘raydi. Avvaliga Taftazoniy e’tiroz bildiradi, keyinchalik, rozi bo‘lib, Samarqandga kelgan va vafotigacha shu yerda yashagan.
Taftazoniy qariyb 30 yil (1340-1372) davomida Hirot va Movarounnahrning turli shaharlaridagi madrasalarda falsafa va mantiqdan dars bergan[1].
Umrining ko‘p qismi Samarqand, Xorazm, Buxoro, G‘ijduvon kabi shaharlarda o‘tgan. 792/1390 yili Muharram oyining yigirma ikkinchi, dushanba kuni Samarqandda vafot etgan va Sarxasga olib borilib, o‘sha yerda dafn etilgan[2].
Sa’duddin Taftazoniy buyuk alloma, balog‘at, mantiq, kalom ilmi va nahv ilmlari bilimdoni bo‘lib, bu sohalarga doir ko‘plab ma’lumotlarni jamlab, kitob tasnif qilish borasida shuhrat qozongan va turli ilmlarga doir ko‘plab asarlarga sharhlar yozgan. Ilk asarlarini o‘n besh o‘n olti yoshlarida yoza boshlagan.
Uning kitoblari ma’had va ilm dargohlarida darslik sifatida o‘qitilgan. Uning yozgan asarlari dunyoga tarqalib mashhur bo‘lgan. Hozirgi ma’lumotlarga qaraganda, uning ilmiy-ma’naviy merosiga mansub asarlarning soni o‘ttiztaga yetadi, bizga ma’lum bo‘lgan asarlari, jumladan:
“Sharh tasrifi-z-Zinjoniy” (“Zinjoniy tasrifiga sharh”), mazkur asar “As-sa’diya” deb ham nomlangan. Asar “Aziy” nomi bilan mashhur bo‘lgan Azuddin Ibrohim ibn Abdulvahhob ibn Imodiddin ibn Ibrohim Zinjoniyning (vaf. 1257 y.) “At-tas-rif” asari matniga sharhdir. Taftazoniy bu asarni 738/1338 yil o‘n olti yoshida yozib, Sha’bon oyida tugatgan[3]. Bu asar uning birinchi kitobidir.
“Irshodu-l-hodiy” (“Hidoyatga olib boruvchi irshod”) asari nahv faniga tegishli bo‘lib, Ibn Hojibning “Kofiya”siga muxtasar matndir.
“Mutavval” (“Mufassal”) nomi bilan tanilgan “Sharhu-l-mutavval ala talxisi-l-miftoh” (“Kalitlar mohiyatiga mufassal sharh”) asari, Jaloliddin Muhammad ibn Abdurrohman ibn Umar Qazviniyning (vaf. 1339 y.) “Talxisu-l-miftoh” (“Kalitlar mohiyati”) kitobiga yozgan sharhidir. Bu asar Sirojiddin Yusuf Sakkokiyning (vaf. 1229 y.) “Miftahu-l-ulum” (“Ilmlar kaliti”)kitobining uchinchi qismiga xulosadir.
Asar ma’no va bayon ilmlariga taalluqli asar bo‘lib, uni qisqartma qilgandan keyin “Al-muxta-sar” deb ham nomlagan[4]. Alloma bu sharhni yozishga 742/1342 yil Ramazon oyining ikkinchi, dushanba kuni Xorazmda kirishgan. O‘sha paytda Taftazoniy yigirma yoshlarda edi. Mazkur asarni 748/1347 yil safar oyining o‘n birinchi, payshanba kuni Hirotda tugatgan. Sulton Amir Temur o‘sha kitobni Hirot qal’asi eshigiga ilib qo‘ygan, deyiladi.
“Sharhu-l-muxtasar alo talxisi-l-miftoh” (“Kalitlar mohiyatiga qisqacha sharh”) asari “Muxtasaru-l-maoniy” (“Ma’nolar qisqartmasi”) nomi bilan tanilgan. U yuqorida zikr etilgan “Mutav-val” (“Mufassal”) asarining qisqartmasidir. Asar 756/1355 yilda yozib tugatilgan.
“Muxtasaru-l-maoniy” asosan darslik sifatida Al-Azhar va boshqa ilm dargohlarida o‘rgatilgan. Unga juda ko‘p hoshiyalarning yozilganligi ham asarning qanday ahamiyatga ega ekanligiga dalolat qiladi.
“At-talvih ila kashfi haqoiqi-t-tanqih” (“Qayta ko‘rib chiqish haqiqatlarini kashf etish haqidagi alomatlar”) asari “At-tavzih sharhu matnu-t-tan-qih” kitobiga hoshiya bo‘lib, uni 758/1357 yil Zul-qa’da oyi, dushanba kuni, Kuliston (yoki Gulshan) shahrida yozib tugatgan. O‘sha paytda u 36 yoshda bo‘lgan. Ulamolar bu kitobni munosib baholashgan, o‘quv dargohlarida darslik sifatida o‘qitilgan, asarga hoshiya va izohlar bitilgan. “Tavzih ma’a-t-talvih” nomi bilan 1902, 1910, 1913 yillar 2 jildda Qozon shahrida nashr qilingan.
SAMARQAND ALLOMALARI. Shovosil ZIYoDOV, Qodirxon MAHMUDOV.
“Imom Buxoriy xalqaro markazi”, 2017 yil. -B193