Ismoil Gaspirali (Gasprinskiy, Gaspiralik) – Qrim-Tatar millatiga mansub yuqori saviyadagi ziyoli, pedagog, noshir va jamoat arbobi bo‘lib, jadidchilik va panturkizm harakatlarining asoschilaridan biri sifatida tarixga kirgan. U o‘zining taʼlim usullari, jamiyat taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi va siyosiy faoliyati bilan keng tanilgan.

Ismoil Gaspirali o‘z nomini islom Sharqi xalqlarining maʼrifatparvarlik harakati — jadidchilik bilan bog‘lagan. U boshlang‘ich taʼlimga dunyoviy xususiyat berishga harakat qildi va odatiy taʼlim tizimini tubdan o‘zgartirdi. Jadidchilik maktablari Ularning asosiy vazifasi – musulmon mamlakatlaridagi taʼlimni zamonaviylashtirish va yangi pedagogik usullarni joriy qilish edi.

Gaspirali jadidchilikni tashkil etgan va rivojlantirgan, shuningdek, bu usulni Turkiya, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Tojikiston va boshqa turkiy xalqlar o‘rtasida ommalashtirgan. U milliy yangi usul maktablari uchun darsliklar yozgan va bu darsliklardan eng mashhuri „Xo‘ja va Subyon“ (Bolalar o‘qituvchisi) bo‘lgan.

Gaspirali siyosatda ham faol ish olib borgan. 1905 yilda u va uning hamfikrlari „Umumrossiya musulmonlar ittifoqi“ni tashkil etgan. Shuningdek, Ismoil Gaspirali Markaziy Qo‘mita aʼzosi bo‘lib, Qrimdagi tashkilotga rahbarlik qilgan va o‘zining siyosiy qarashlarini qo‘llab-quvvatlashga intilgan. 1907 yilda u Sharqning ilg‘or kuchlarini birlashtirish uchun Qohirada Butunjahon musulmonlari qurultoyini chaqirishni taklif qilgan.

Gaspirali nafaqat pedagogika, balki adabiyot va publitsistikada ham o‘z o‘rnini topgan. Uning “Fransuz maktublari” romani, “Dar ul Raxat musulmonlari” utopik qissasi, “Afrika harflari – Amazonlar mamlakati” hikoyasi, “Arslon qiz” qissasi va boshqa ijodiy asarlari keng ommaga tanishdir. Shuningdek, u turkiy xalqlar orasida bir qator adabiy janrlarning asoschisi bo‘lgan.

Gaspirali o‘zining faoliyati uchun bir qator ordenlar bilan taqdirlangan. U “Yulduz oltin ordeni” (III daraja) bilan Buxorodan, “Medjidiye” ordeni (IV daraja) bilan Turkiyada, “Arslon va Quyosh” ordeni (IV va III daraja) bilan Erondan mukofotlangan. Shundan tashqari, Sankt-Peterburg Rossiya Texnik Jamiyatining medaliga ham ega bo‘lgan.

Ismoil Gaspirali 1914 yil 24-sentyabrda Baxchisaroyda vafot etdi va Zinjirli madrasasi hududida dafn etildi. Uning taʼlim va jamiyatga qo‘shgan hissasi, shuningdek, jadidchilik harakatiga olib kelgan tub o‘zgarishlar, hozirgi kunda ham qadrlanadi.

  Ismoil Gaspirali “Tarjimon” gazetasining asoschilaridan biri hisoblanadi. Mazkur gazeta Turk dunyosini birlashtirgan ilk matbuot nashri sifatida 1883-1918 yillarda nashr qilingan va Rossiyaning turkiy tilli aholisi o‘rtasida tarqatilgan. Bolshviklar hukumati talabi bilan 1918 yil fevral oyida gazeta nashri to‘xtatilgan.

  Istanbul universiteti professori Emek Ushenmez bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan medialoyihaga ko‘ra, ushbu gazetaning barcha sonlari elektron nusxasi O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markaziga keltiriladi.