Oʻz navbatida  bugun olim va tadqiqotchilarimiz oldida tariximizda yashab oʻtgan koʻplab buyuk shaxslar, ulugʻ allomalar va mutafakkirlar, hukmdorlar va davlat arboblari haqida oʻtgan asrda shakllangan tasavvurlar doirasidan chekka chiqib, ularga nisbatan qarashlarni yana bir bor jiddiy koʻrib chiqish  vazifasi turibdi. Buyuk temuriyzoda hukmdor Husayn Boyqaroni ana shunday tarixiy shaxslar qatorida zikr qilish mumkin.

  Barchamiz bu ismni eshitishi bilan koʻpchilikning koʻz oldiga hozir ham  Alisher Navoiy bilan bir zamonda yashagan, maishatga, aysh-ishratga mukkasidan ketgan, buyuk shoirning muhabbatiga va oʻzining zukko nabirasi Moʻmin Mirzoning oʻlimiga sababchi boʻlgan hukmdor gavdalanadi. Chunki, aksariyat odamlarning mazkur davlat arbobi haqidagi tasavvuri tarixiy manbalar orqali emas, teleekranda tez-tez namoyish qilib turiladigan mashhur spektakl va badiiy film orqali shakllangan.

...Tarixda saltanat va sheʼriyatni yonma-yon qoʻyib, bir qoʻlida qilich, bir qoʻlida qalam tutgan hukmdorlar koʻp oʻtgan. Xususan Temuriylar tarixida tabʼi nazmga ega boʻlgan tojdorlar koʻplab uchraydi. Ushbu sulola vakillari orasidan koʻplab  noziktabʼ shoirlar yetishib chiqqan. Husayniy taxallusi bilan sheʼrlar bitgan Xuroson  hukmdori, Temuriylar sulolasining vakili Sulton Husayn Boyqaro ana shunday podshohlar qatoridan oʻrin olgan.

Sulton Husayn Amir Temurning evarasi boʻlib, 1438-yil iyul (hijriy 842-yil, muharram) oyida Hirotning Davlatxona saroyida dunyoga kelgan. Uning shajarasi ota tomonidan Sohibqironning ikkinchi  oʻgʻli Umarshayx mirzoga (1356-1394), ona tarafdan Mironshoh Mirzoga  (1366-1408) taqaladi.

1452-yilda yosh Husayn Hirot hukmdori Abulqosim Bobur saroyiga xizmatga kiradi. 1457-yili uning vafotidan soʻng, Husayn Mirzo saroyni tark etib, Marv hukmdori Sanjar Mirzo Marviy saroyiga xizmatga oʻtadi. Biroq maʼlum sabablarga koʻra, tez fursatda saroydan ketishga majbur boʻladi. Shundan soʻng Husayn Mirzo oʻn yildan koʻproq vaqt davomida Xorazm, Xuroson, Astrobod, Mozandaron va Jurjon oraligʻida sargardonlikda umr kechiradi.  Hirot hukmdori Sulton Abusaid Mirzo (1424-1469) halokatidan soʻng, 1469-yil 24-mart  kun Xuroson taxtini egallaydi.

Husayn Boyqaro hukmronlik qilgan davrda Xuroson fuqarolari birmuncha osoyishta va farovon hayot kechirgan, mamlakatda yirik suv inshootlari, maʼmuriy va madaniy qurilishlar, madrasa, masjid, karvonsaroy, rabotlar, koʻpriklar va shu kabi qurilish ishlari keng koʻlamda olib borilgan.

Shu bois Sulton Husayn Boyqoroning hukmronlik davrida Hirot fan va madaniyat markaziga aylangan. Bu davrda ilmu fanning barcha jabhalarida qalam tebratgan bilimdon olimlar, soʻz ustalari, adiblar, shoirlar, musiqashunoslar, hunarmand naqqoshlar va musavvirlar Hirotning dovrugʻini jahonga mashhur qilganlar.

Zahiriddin Muhammad Bobur Husayn Boyqaro zamonidagi olimlar, fozil va shoirlar, xususan mavlono Abdurahmon Jomiy, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfi Buxoriy, Mir Husayn Muammoiy, Mullo Muhammad Badaxshiy, Yusuf Badiiy, Ohiy, Shoh Husayn Koshiy, Hiloliy Ahliy  va boshqalar hakida toʻxtalib oʻtadi.

Alisher Navoiyning taʼkidlashicha, Husayn Boyqoro eski oʻzbek tilining  taqdiriga befarq boʻlmagan, uning rivoji uchun qator chora-tadbirlarni amalga oshirgan. Yozma turkiy tilni rivojlantirish, shu tilda ijod qilishga doir maxsus farmon chiqargan. Bu dadil qadam mamlakatning siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta voqea boʻlgani shubhasiz.

Husayn Boyqoro forsiy   va turkiy tillarida gʻazal bitish iqtidoriga ega boʻlsa-da, asosan turkiyda "Husayniy" taxallusi bilan ijod etgan.

Darhaqiqat, Sulton Husayn Boyqaro Xuroson hududini ichki va tashqi dushmandan tozalagach, bir fursat begʻamlikka  beriladi. Hukmdorning soʻnggi yillari mamlakat ichida vujudga kelgan isyonlarni bostirish bilan oʻtadi. Bu isyonlar oʻz oʻgʻillari tarafidan mulk talashib, koʻtarilgan nizo va mojarolardan iborat edi. Ammo shunga qaramay, u qoʻlidan kelganicha mamlakatda adolat va osoyishtalikni, ilm-maʼrifat va madaniyatni ravnaq toptirishga harakat qilgan.

1506-yil bahorida Sulton Husayn Boyqaro xastaligiga qaramay Xuroson qoʻshinini yigʻib, Muhammad Shayboniyxonga qarshi kurashga otlanadi.  Bobo Ilohiy mavzeiga yetganda, ahvoli ogʻirlashib, qoʻshinni toʻhtatishga qaror qiladi. 5-may, dushanba kuni kechqurun saktayi qalb (apopleksiya) kasali bilan 69 yoshida olamdan oʻtadi.

 Maʼlumki, sobiq tuzum paytida “burjua jamiyati”, “hukmron tabaqa” vakili deb talqin etilgan Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy oʻrtasida sunʼiy ziddiyatlar “yaratildi”. Hozirgi qadar tomoshabinlar eʼtiboriga havola etib kelinayotgan ekran va sahna asarlarida ham shoh va shoir oʻrtasidagi qarama-qarshilik oʻta  darajada boʻrttirib koʻrsatildi. Bu ziddiyatni kuchaytirish maqsadida xalq ogʻzaki ijodidagi Guli obrazi jonlantirilib, undan ikki doʻst oʻrtasida adovat manbai sifatida  foydalanildi. Ayniqsa, valiahd shahzoda Muʼmin Mirzoning oʻlimi sababli Navoiy va Boyqaro munosabatlari batamom yakun topgani aks ettirildi.

Rost, saroydagi fitnalar, ayrim amaldorlarning, vazirlarning qutqusidan himoyalash maqsadida Husayn Boyqaro oʻz doʻstini bir muddat saroydan uzoqlashtirgan, uni Astrobodga hokim etib tayinlagan boʻlishi mumkin. Biroq, tashqi taʼsirlar, saroy ahlining qutqulari ikki doʻst orasiga kuchli nifoq urugʻini eka olmagan.

  Navoiy sevgilisining sulton haramiga keltirilishi ham tarixiy haqiqatga zid. Tabiatan oʻta noziktaʼb, pokdomon boʻlgan Hazrat Navoiy oʻta nozik masaladagi bu ziddiyatdan keyin ham Sulton Husayn Boyqaro bilan umrbod doʻst boʻlib qolmagan boʻlardilar.

Navoiy deyari har bir asarida Husayn Boyqaro vasfiga alohida oʻrin ajratadi.  “Xamsa” dostonida, koʻplab qasida va gʻazallarida  bu temuriy hukmdorning insoniy xislatlarini madh etadi. Jumladan, “Majolis un-nafois” asarining soʻnggi sakkizinchi majlisini toʻliq Husayn Boyqaro ijodiga bagʻishlaydi. Majlis hukmdor madhidagi ushbu satrlar bilan boshlanadi:

“Saltanat bahrining durri yaktosi va xilofat sipehrining xurshedi jahonorosi, saxovat havosining abri guharbori va shijoat beshasining huzabr shikori, adolat chamanining sarvi sarbalandi va muruvvat maʼdanining gavhari arjumandi, koʻshish razmgohining Rustami dostoni va baxshish bazmgohining Hotami zamoni, fasohat ilmining nukta birla sehrsozi va balogʻat jahonining diqqat bila muʼjiza pardozi - Sulton us-salotin Abdulgʻozi Sulton Husayn Bahodirxon...”

Shu birgina jumladan Husayn Boyqaro Navoiy tomonidan “saltanat dengizining nodir javohiri”, “podshohlik osmonining porloq quyoshi”, “saxovat havosining gavhar sochuvchi buluti”, “shijoat oʻrmonining yoʻlbarsmonand ovchisi”, “adolat bogʻining baland sarvi” singari shoirona tashbehlar bilan taʼriflanadi. 

Bunday misollarni yana oʻnlab keltirish mumkin. Navoiy asarlarini oʻqish asnosida ul zotning buyuk hukmdorga hurmati va ehtiromi qanchalik yuqori boʻlganini koʻrish mumkin. Oʻz navbatida Husayn Boyqaro ham oʻz ijodida  Alisher Navoiy lirikasiga tayangani aniq koʻzga tashlanadi:

Gar Husayniygʻa bir oʻtluq yuz gʻami oʻt solmasa,

Bas nechuk olamni kuydurdi navoiyvor oʻti?

Yoki:

Ey Husayniy, el salomat koʻyidin boʻlgʻay jalo,

Gar Navoiy yangligʻ ohangi Hijozimni desam.

singari baytlarda ham  Husayniyning qadrdon doʻsti boʻlgan Navoiyga ixlosi va eʼtibori yaqqol sezilib turadi.

Biroq sobiq tuzum davrida yaratilgan asarlarda ikki tarixiy shaxs oʻrtasidagi buyuk doʻstlik, samimiy munosabatlar atayin nazardan chetda qoldirilgan. Hukmdor faoliyati davridagi noxush hodisalar, xususan shahzoda Muʼmin Mirzo fojiasi va bunda Husayn Boyqaroning ishtirokiga alohida urgʻu berilgan. Albatta shahzodaning xoinlarcha oʻldirilishi, bu mashʼum qatl farmoniga Husayn Boyqaroning mastlik holatida muhr bosishi temuriylar sulolasi inqirozini yanada tezlashtirganini hech kim inkor etmaydi. Bu fojia Navoiyni qattiq iztirobga solgani turgan gap. Ammo, Muʼmin Mirzoning oʻlimi shoh va shoirni bir-biridan batamom ayirgani yolgʻon. Hazrat Navoiy bu mashʼum fojiada sultonning aybi yoʻqligini yaxshi tushunardi. Sultonning eng katta aybi keyingi paytlarda ichkilikka qattiq berilgani edi.

Muʼmin Mirzoning oʻlimi qanchalar qaygʻuli boʻlmasin, Navoiy bu noxushlikni taqdir taqozosi sifatida qabul qildi. Bizga tanish asarlarda boʻlgani kabi hazrat bu fojiada sultonni ayblab,  uning pushaymonlikda ado boʻlayozgan qalbiga nashtar urmadi. Aksincha bu ish haqning irodasi ekanini aytib, sultonga dalda berdi.

Navoiyning “Munshaot” toʻplamida ushbu voqea munosabati bilan shahzodaning otasi Sulton Badiʼuzzamon Mirzoga hamda Husayn Boyqaroga bitgan maktublari ham oʻrin olgan:

“Jigarsoʻz hodisakim, istimoi koʻzga mujibi xunborliq va gʻamandoʻz voqiakim, ittiloi jongʻa boisi afgorligʻ erdi — yetishti. Koʻz ashk toʻfonidin bahor yomgʻuridek seli anduh oqizib, jon gʻussa figʻonidin nayson bulutidek oʻkurmak ogʻoz qildi...  Ammo “Kulli nafsun zoyiqat ul—mavti” sharbatidin hech mutanaffas maof va “kulli man al-ayha fana” xilʼatidin hech kimarsa xalos ermas. Sabrdin oʻzga chora va tahammuldin oʻzga tadbir topilmas”.

Navoiy qisqacha maktubga ushbu ruboiyni ham ilova qiladi:

Gul bordi esa, chaman muattar boʻlsun,

Shamʼ oʻchti esa, quyosh munavvar boʻlsun,

Shahzodagʻa gar ravza muyassar boʻldi,

Sultongʻa jahon mulki musaxxar boʻlsun.

Bundan tashqari Hazrat Navoiyning soʻnggi damlarda ham aynan Husayn Boyqaroning yonida kechgani, hatto buyuk shoir oʻz doʻstini olis safardan qaytayotganida, xasta holiga qaramasdan kutib olishga chiqqani, shahar tashqarisida uni ehtirom ila qarshi olgani va shu yerda taqdir taqozosi bilan Haq omonatini topshirgani ishonchli manbalarda zikr etiladi.

Xullas,  Navoiyning yaqin  doʻsti, maslakdoshi Husayn Boyqaroga boʻlgan ixlos va ehtiromi to soʻnggi damgacha uni tark etmadi. Bugun ana shu haqqoniy munosabat, samimiy doʻstlik va qadrdonlik haqidagi ilmiy va badiiy asarlarni koʻproq yaratish, xalqimiz shuuriga atayin singlirilgan soxta tasavvurlarga barham berish lozim.

Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan barpo etilgan Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyalarida temuriylar davri Renessansi, jumladan Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy davridagi madaniy muhit, shu davrda yaratilgan bebaho maʼnaviy durdonalarga, ular oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarga ham  alohida eʼtibor qaratilishi koʻzda tutilgan.

                       Firdavs Abduxoliqov,

              Sanʼatshunoslik fanlari boʻyicha falsafa   doktori,

Rustam Jabborov,

              Filologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori